के हो दसैं, किन मनाइन्छ र चाडपर्व पर्यटनको सम्भावना
प्रकाशित मिति: 2015/10/19
शिव अधिकारी, केन्द्रिय अध्यक्ष –राष्ट्रिय पर्यटन पत्रकार संघ (नाटोज)
हरेक वर्षझैं नेपालीजनमा दसैंको लहर छाएको छ । मौसमी परिवर्तनसँगै हरेक वर्ष आउने दसैं मनोरम प्राकृतिक एवं आनन्दप्रद क्षण हो ।
खेतखलानमा झुलिरहेका धानका बाला, माथि देखिने नील गगनको मन लोभ्याउने खुला दृश्य र शीतल पवनको झोंकाबीच सन्निकट हुँदै आएको आम नेपालीको महान् चाड बडा दसैं, कति मनमोहक र आनन्दप्रदको क्षण हो । आश्विन शुक्ल प्रतिपदाबाट प्रारम्भ भई कोजाग्रत पूर्णिमाको दिनसम्म मनाइने यो पर्व निःसन्देह हिन्दू धर्मावलम्बीहरुको लागि महत्वपूर्ण बनेर आउँछ ।
दसैंको विधि र महत्व वास्तवमा, यो चाड सुरु भएदेखि सकिएसम्म जम्मा १० दिन उत्साहपूर्वक मनाइने भएकोले यसलाई दसैं वा दुर्गापूजा भनिएको हो । यस चाडको पहिलो दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ । जसमुताविक प्रत्येक घरका मूलीले आफ्नो निवासको उपल्लो तल्लाको कोठालाई लिपपोतपश्चात् मध्य भागमा धार्मिक विधिअनुरुप जल–घडा स्थापना गरिन्छ । यो जल–घडा वा कलश शक्तिको प्रतीक हो र प्रचलित हिन्दू–बौद्धिक मान्यता र परम्पराबमोजिम शक्ति भनेकै देवी दुर्गाको स्वरुप हो । यस पवित्र जल–घडालाई प्रत्येक धर्मावलम्बीले साक्षात् भगवतीको उपस्थिति भएझैं गरी सम्झेर बडो आदर भावसँग पूजा–अर्चना गर्दछन् । कलश स्थापनापश्चात् सोको वरिपरि बालुवा–माटो ओछ्याई त्यस उपर जौको बीउ छरिन्छ, अनि उक्त पवित्र स्थललाई दसैं घर भनिन्छ र तदनुरुप श्रद्धा–भक्तिको केन्द्र बनाइन्छ र अर्चना गरिन्छ । यसरी घटस्थापनाको सुरुवातदेखि लिएर आगामी नौ दिनसम्म दसैं घरको पुण्य कलशलाई नित्य बिहान बेलुकी घरका सम्पूर्ण सदस्यहरुले पूजा–पाठ गरी देवीको आराधना–उपासना गर्दछन् । दसैंको सातौं दिनमा फूलपातीको रुपमा यौटा रमाइलो वातावरणबीच माता दुर्गाको प्रसादलाई ग्रहण गदैर् उहाँको महत्ताप्रति भक्तिभाव दर्शाइन्छ । घर–घरमा बाहेक राष्ट्रियस्तरमा पनि अवलोकन गरिने यो उत्सवको रुपरेखा प्रायःजसो आम नागरिकमा भलिभांति जगजाहेर भएकै हुनुपर्छ, किनभने गोर्खा दरबारबाट विशेष समारोहबीच सम्मानपूर्वक ल्याइने यो फूलपाती काठमाडांैको जमलमा ल्याइपु¥याई त्यस उप्रान्त बाजागाजा एवम् विशेष तामझामका साथ वसन्तपुरको नाशलचोकमा भित्र्याइन्छ र त्यसै समयमा विशिष्ट व्यक्ति र आम नेपालीको उपस्थितिमा सदर टुँडिखेलको मैदानमा सैनिकहरुले शक्ति देवी दुर्गामाताको सम्मानमा बढाइँ गर्दछन् ।
सप्तमीको भोलि र पर्सिपल्ट महाअष्टमी र महानवमीका दिनले बडा दसैंको महत्वपूर्ण पक्षलाई धार्मिक अनुयायीहरुले सारगर्भितरुपमा अझ बढी उजागर गरी आफूलाई शक्ति पूजामा लिप्त बनाइदिन्छन् । यी दुई
दिनमा देवीका मठमन्दिर र नवमीको अवसरमा तुलजा भवानीको हनुमानढोकास्थित मन्दिर प्राङ्गणमा ठूलो समुदायले दर्शन भेट गर्दछन् । महाष्टमी र महानवमीको पर्वमा माता दुर्गाको प्रतिमामा पशुबली दिने परम्परा नेपाली हिन्दूमाझ आदिकालदेखि चलिआएको विशेषता छ । यो बलिप्रथालाई एकथरिले दैवी प्रतिष्ठान अनुरुपको अनिवार्य शर्तको रुपमा ग्रहण गर्दछन् भने अकोर् पक्षले चाहिँ पशुबली आवश्यक नभएको र पवित्र मन्दिरमा रगतको बली चढाउँदा देवीदेवता प्रशन्न नहुने मत राख्दछन् । दसैंको नौ दिनसम्म गरिने पूजा–पाठलाई नवरात्रीको रुपमा ग्रहण गरिन्छ तापनि यस वर्ष भने नवरात्रीअन्तर्गत नवमी र दशमी एकैदिन सम्पन्न गरी मनाइने भएको छ । नवरात्रीमा सम्पादन हुने अनुष्ठानले शान्तिको स्थापना हुने, मङ्गलसिद्धि र पुंण्यलाभ हुने जस्ता कुरा धार्मिक ग्रन्थमा वर्णित छ । १०औं दिनको अन्तिम क्षण भने आपसी मिलन,
मान्यजनको आशीर्वाद र वैमनश्यमुक्त सद्भावपूर्णको भाइचारा कायम गनेर् सुअवसर हो, जसको प्रतीक भनेको पूज्य मातापिताद्वारा निधारमा लगाइने टीका र शिरमा थापिने जमरा हो । दसैंमा अपनाइने यिनै वैदिक क्रियाकलापबाट अधर्ममाथि धर्मको विजय, अन्यायको खिलाफमा न्यायको र असत्यको उपरमा सत्यको विजय हुने मान्यता राखिन्छ । त्यसै भएर आफूमा अन्तर्निहित आसुरी प्रवृत्तिहरु जस्तै काम, क्रोध, लोभ, मोहलाई दुर्गा पूजाको विधिद्वारा नाश गनेर् अनुपम अवसर हो ।
पौराणिक मान्यता
देवी दुर्गाले विनाशकारी दानव महिषासुरको वध गरेर धर्मको स्थापनाको साथै असत्यमाथिको यो विजयलाई नै मानव जातिले १० दिनसम्म धार्मिक अनुष्ठान गरी सत्यको पुनस्र्थापना भएको दिनको रुपमा सम्झन्छन् र देवीप्रति आदर–भाव दर्शाउने यो उत्सव हो भन्नु उचित हुन्छ । दसैंको प्रसङ्ग रामायणसँग पनि जोडिन आउँदछ । मर्यादा पुरुषोत्तम रामले राक्षस रावणको वध गरेपछि अधर्ममाथि भएको विजय पनि धुमधामसँग मनाइएको पर्वसँग धर्मको रक्षा भएबाट सम्पूर्ण जगत्ले हर्षवाणी गरेको घटनासँग सम्बन्ध राख्दछ । जे भए पनि दसैं चाडले मानिसलाई सद्बुद्धि प्रदान गरी अनुशासन र मर्यादाको पाठ सिकाई धर्मप्रति निष्ठाभाव राख्न मार्गनिदेर्श गर्दछ र हालसम्म गरिआएको छ पनि । यसै अर्थमा बडा दसैंको मूल्य र मान्यता अलौकिक छ, अमर छ र सनातनी छ । दसैं पर्व प्रकृतिपूजनको विषयसँग पनि निकटरुपमा तादात्म्य राख्दछ । धार्मिक विश्वासका साथ प्रयोगमा ल्याइने अक्षता, जमरा, रातो अबीर चढाइने फूलमाला एवं पिपलका पातले यसै प्रसङ्गको संकेत गर्दछ । यथार्थमा प्रकृति देवी पनि नवदुर्गाको एक विशिष्ट स्वरुप हुन् नै जसको अनुकम्पाले वृष्टिद्वारा धर्तीबाट अन्न उब्जाउन सुगम बनाइदिनुहुन्छ । धान बाली भित्र्याइने संघारमा आएर दसैंको त्यौहार मनाउनु धर्तीमाताप्रति न्यौछावर गरिएको अगाध भक्ति र समर्पणको द्योतक हो भन्न सकिन्छ ।
चाडपर्व पर्यटन आश्विन–कार्तिक महिनाताका मनाइने दसैं–तिहार तथा छठ पर्वको सुखद अवसर भनेको राम्रो लगाउने मीठो खानेसहित हषोर्ल्लासको पावन समय त हुँदै हो, त्यस अतिरिक्त पनि अपेक्षाकृत रुपमा उत्तम किसिमको मौसम अनुकूलअनुसार सोही समयमा विदेशी पर्यटकका आगमन नेपालमा द्रूततर गतिले बढ्न थाल्दछ । हुनसक्छ कतिपय विदेशीहरु यिनै पर्वहरुसँग साक्षात्कार भई प्रमोदित हुन लालायित हुँदै आएका छन् । बितेका हाम्रा अनुभवले पनि पुष्टि गरेकै विषय हो कि तिहारको उत्सव मनाइरहेकै अवसर पारेर आएका कतिपय पश्चिमी मुलुकका पर्यटकहरुले लक्ष्मीपूजाको शुभदिनमा गरिने दीपावली लगायत भाइटीकाको अवसरमा दिदीबहिनी, दाजुभाइबीचको सद्भाव र सद्प्रेमबाट अत्यन्तै भाव–विह्वल भई हाम्रो संस्कृतिको मुक्तकण्ठले सराहना गरेका छन् ।
आज विश्वका हरेक देश र प्रान्तमा बढ्दै गएको वैरभाव, आतङ्क र घृणाको यस अनपेक्षित माहौलबीच नेपालमा मनाइने यस्ता चाडपर्वले भने शान्ति, भातृत्व र आपसी सुखसमृद्धिको शंखनाद गनेर् हुँदा पूवेर्ली र पश्चिमेलीहरु नेपाल आउनमा उत्प्रेरित नहुने सवाल उठ्नै सक्दैन । केवल हामीले आमन्त्रण गर्न सक्ने क्षमता र हैसियत बढाउनुपनेर् खाँचो देखिन्छ । र, त्यहीअनुरुपको योजना, कार्यक्रम र बजेट बनाई प्रचारप्रसारमा अभिवृद्धि गर्नु समयसापेक्ष हुन्छ । खास गरी टुरअपरेटर र नेपाल पर्यटन बोर्डलाई चाडपर्व पर्यटनको अवधारणालाई व्यवहारमा उतार्न जोडदार माग गरिन्छ ।
वास्तवमा, नेपाल पर्वतारोहण, ट्रेकिङ–हाइकिङ, ¥याफ्टिङ र जंगल सफारी जस्ता साहसिक कार्य गर्नको लागि मात्र सीमित नरही यहाँ अपनाइने विविध किसिमका धार्मिक कार्यक्रम, चाड र अनगिन्ती त्यौहारहरुले पनि पर्यटकको ध्यान आकृष्ट गर्न सक्छ भन्ने हेक्का सरोकारवालाले राख्न आवश्यक भइसकेको छ । हामीले के बुझ्नु आवश्यक छ भने अनाथ प्राणीहरुलाई बली दिई त्यसको प्रसाद ग्रहण गनेर् कुरो त परै जाओस्, अन्नपानीसमेत पनि ग्रहण नगनेर् जस्तो उहाँको महान् सद्विचार हाम्रो लागि एउटा मार्गनिदेर्श बन्नेछ । यस्तो महान् आध्यात्मिक र पुण्य अवधारणाको प्रशंसा नगरिरहन सकिन्न ।
आश्विन–कार्तिक महिनाताका मनाइने दसैं–तिहार तथा छठ पर्वको सुखद अवसर भनेको राम्रो लगाउने मीठो खानेसहित हषोर्ल्लासको पावन समय त हुँदै हो, त्यस अतिरिक्त पनि अपेक्षाकृत रुपमा उत्तम किसिमको मौसम अनुकूलअनुसार सोही समयमा विदेशी पर्यटकका आगमन नेपालमा द्रूततर गतिले बढ्न थाल्दछ । हुनसक्छ कतिपय विदेशीहरु यिनै पर्वहरुसँग साक्षात्कार भई प्रमोदित हुन लालायित हुँदै आएका छन् । बितेका हाम्रा अनुभवले पनि पुष्टि गरेकै विषय हो कि तिहारको उत्सव मनाइरहेकै अवसर पारेर आएका कतिपय पश्चिमी मुलुकका पर्यटकहरुले लक्ष्मीपूजाको शुभदिनमा गरिने दीपावली लगायत भाइटीकाको अवसरमा दिदीबहिनी, दाजुभाइबीचको सद्भाव र सद्प्रेमबाट अत्यन्तै भाव–विह्वल भई हाम्रो संस्कृतिको मुक्तकण्ठले सराहना गरेका छन् । 
तपाईंको बिचार